پیش‏گفتار

بررسى جامع و همه‏جانبه زندگى پیشوایان دینى (پیامبر صلى اللَّه علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام) ، از آن رو که به فهم درست گفتار، رفتار و موضعگیرى آنان در شرایط گوناگون مى‏انجامد ، ضرورى است ؛ زیرا نگاه تجزیه‏اى و تک‏بعدى ، از آفتِ بدفهمى مصون نیست. در نگاه جامع مى‏توان رشته پیوند حلقه‏هاى به ظاهر گسسته را پیدا کرد ، چنان که با همین نگاه مى‏توان تعارض ظاهرى برخى سخنان و رفتارها را برطرف ساخت.

 این جامع‏نگرى ، تنها با پژوهش‏هاى علمى و روشمند در باره هر یک از این پیشوایان ، تحقّق مى‏یابد که لازمه آن ، حضور محقّقان با تخصّص‏هاى گوناگون در مراحل مختلف پژوهش است . به انجام رساندن چنین پژوهش‏هایى ، سالیان درازى است که دغدغه این جانب و همکارانم در پژوهشکده علوم و معارف حدیث است.

 دانش‏نامه امیر المؤمنین علیه السلام که در سال ۱۳۷۹ منتشر شد ،[۱] نخستین اثر از این گونه پژوهش بود که پس از مدّت‏ها تلاش ، به ثمر نشست و در جامعه علمى داخل و خارج کشور ، بازتاب‏هاى بسیار مثبت داشت. دومین اثر از این مجموعه نیز کتابى است با عنوان دانش‏نامه امام حسین علیه السلام که به لطف الهى در سال ۱۳۸۸ پس از سال‏ها مطالعه و تحقیق ، با همکارى جمعى از پژوهشگران پژوهشکده ، به انجام رسید و در جاى خود ، مورد توجّه ویژه فرهیختگان و عموم خوانندگان قرار گرفت . در این کتاب ، تلاش شده است تا زوایاى مختلف زندگانى امام حسین علیه السلام (و از آن جمله حماسه تاریخ‏ساز کربلا) ، به تفصیل ، مورد بررسى و پژوهش قرار گیرد .

 ناگفته پیداست که امام حسین علیه السلام در میان شیعیان و عموم مسلمانان و حتّى دیگر جوامع ، بیشتر با حادثه عاشورا - که درخشان‏ترین بخش زندگى ایشان است - ، شناخته شده است . البته اگر گزارش این بخش از زندگى ایشان با دیگر بخش‏هاى آن همراه گردد، شناخت کامل‏ترى به دست مى‏دهد. از این رو ، تلاش شد تا در دانش‏نامه یاد شده ، تمام مقاطع زندگى امام حسین علیه السلام بازگو شود ، هر چند حساسیت و بزرگى حادثه عاشورا ایجاب مى‏کرد که نسبت به آن مقطع ، بررسى علمى درخور انجام گیرد که این مهم نیز در حدّ توان ، به منصّه ظهور رسید . این کوشش‏ها با این هدف سامان یافت که بتواند تاریخ زندگى نورانى و افتخارآمیز حضرت ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام و بویژه حماسه کربلا را ، هر چه کامل‏تر ، دقیق‏تر و با شیوه‏هاى علمى به خوانندگان ، منتقل نماید .

به نمایش گذاشتن نسخه‏اى از انسان کامل و قرآن ناطق‏

واقعیت ، این است که امام حسین علیه السلام ، با بهره‏گیرى از فرصت گران‏قدر کربلا ، نسخه کاملى از قرآن ناطق و انسان کامل را در برابر چشم جهانیان ، به نمایش گذاشت و حماسه‏اى بى‏نظیر ، پدید آورد . در این حماسه ، انواع خصلت‏هاى والاى انسانى ، همچون : صبر و استقامت ، ایثار و از خود گذشتگى ، کرامت و عزّت نفس ، آزادى‏خواهى ، صداقت و حفظ آرامش روانى در سخت‏ترین شرایط زندگى (در برابر انواع پستى‏ها ، جنایت‏ها، قساوت‏ها و بى‏رحمى‏ها) ، به گونه‏اى جلوه یافته که فرشتگان الهى ، شگفت‏زده شده‏اند .[۲]

 این نمایش ، به قدرى صریح ، روشن ، آشکار و عمومى بود که حتّى دشمنان امام على علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام نیز نتوانستند آن را تحریف کنند و چهره درخشان ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام و قیام الهى او را به گونه‏اى دیگر ، جلوه دهند .

بزرگ‏ترین درس عاشورا

تاریخ عاشورا ، درس‏هاى اخلاقى ، سیاسى و اجتماعى ارزنده و متنوّعى را به امّت اسلامى ، بلکه به همه آزادى‏خواهان راستین ، ارائه مى‏کند ؛ لیکن بزرگ‏ترین درس آن ، هشدار نسبت به استحاله فرهنگى و سیاسى یک جامعه ارزش‏مدار است . این درس ، خصوصاً براى ملّت ایران - که با الهام گرفتن از فرهنگ عاشورا و رهبرى یکى از فرزندان راستین ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام ، امام خمینى رحمه اللَّه علیه، انقلابى را بر پایه ارزش‏هاى اسلامى پدید آوردند - ، فوق العاده مهم ، بیدار کننده و عبرت‏آموز است .

 واقعیت ، این است که تاریخ عاشورا ، از ظرفیت بى‏بدیلى در هدایت انسان‏ها و ساختن جامعه آرمانىِ انسانى و مبتنى بر ارزش‏هاى اسلامى ، برخوردار است و با توجّه به این ظرفیت فرهنگى ، راز این حدیث نبوى گشوده مى‏گردد که : در حسّاس‏ترین نقطه عرش الهى ، از حسین ، به عنوان «چراغ هدایت» و «کشتى نجات» ، یاد شده است . متن حدیث ، چنین است :

 إنَّ الحُسَینَ بنَ عَلِىٍّ علیه السلام فِى السَّماءِ أکبَرُ مِنهُ فِى الأَرضِ ؛ و إنَّهُ لَمَکتوبٌ عَن یَمینِ عَرشِ اللَّهِ عزّوجل : مِصباحُ هُدىً ، و سَفینَةُ نَجاةٍ [۳] .

 حسین بن على علیه السلام ، در آسمان ، مقامى برتر از زمین دارد ؛ چرا که در سمت راست عرش الهى ، در باره او نوشته شده است : چراغ هدایت و کشتى نجات !

 بى تردید ، همه امامان اهل بیت علیهم السلام ، چراغ هدایت و کشتى نجات اند ؛ امّا ظرفیت فرهنگى تاریخ عاشورا، سبب شده است که نام امام حسین علیه السلام بدین عنوان به ثبت برسد .

 آرى ! بهره‏گیرى صحیح از این ظرفیت مى‏تواند نه تنها ملّت‏هاى مسلمان ، بلکه جهان را از بن‏بست اجتماعى ، فرهنگى و سیاسى‏اى که امروز گرفتار آن است ، نجات دهد .

 این است راز آن همه تأکید اهل بیت علیهم السلام بر زنده نگه داشتن عاشورا ، رفتن به کربلا و زیارت سیّد الشهدا .

ضرورت بازنگرى تاریخ عاشورا

ظرفیت گسترده فرهنگى واقعه عاشورا و جایگاه ویژه آن در جهان اسلام ، بویژه نزد پیروان اهل بیت علیهم السلام ، ایجاب مى‏کند که موضوع نهضت حسینى ، به عنوان یکى از اصلى‏ترین مسائل مطرح در مکتب تشیّع ، در حوزه‏هاى علمیّه و دانشگاه‏ها ، توسط توانمندترین دانشمندان و کارشناسان ، مورد تحقیق و تدقیق قرار گیرد و نخبگان آشنا با قرآن و حدیث و تاریخ اهل بیت علیهم السلام ، ضمن جمع‏آورى ، جمع‏بندى و ارزیابى گزارش‏هاى تاریخى ، ابعاد متنوّع و آموزنده این حماسه سرشار از هدایت ، عزّت و سعادت را تبیین و تفسیر نمایند .

 امّا با کمال تأسّف ، باید گفت که عدم توجّه لازم از جانب حوزه‏هاى علمیّه و شخصیت‏هاى بزرگ علمى شیعه به این مسئله بسیار مهم ، از یک سو ، و گِرِه خوردن مراسم عزادارى سیّد الشهدا علیه السلام با معیشت شُمارى از مردم ، از سوى دیگر ، سبب شده است که در بسیارى از مجالس عزادارى امام حسین علیه السلام ، تحریک عواطف مردم ، جاى‏گزین تبیین اهداف بلند نهضت حسینى گردد و بدین سان ، نه تنها بازار گزارش‏هاى ضعیف و بى‏ریشه‏اى که جنبه عاطفى آنها قوى است - هر چند خلاف شأن و منزلت اهل بیت علیهم السلام اند - ، رونق یابد ، بلکه به تعبیر استاد شهید مطهّرى ، با این استدلال ماکیاوِلى که «هدف ، وسیله را توجیه مى‏کند» ، راه براى جعل و دروغ در مرثیه سرایى ، هموار شود .[۴] نمونه‏هایى از این گزارش‏ها را با نقد شهید مطّهرى بنگرید :

 - «هاشم بن عُتبه مِرقال ، با نیزه‏اى به طول هجده گَز ، به یارى امام حسین علیه السلام آمد» ،[۵] در حالى که او از یاران امام على علیه السلام بود و حدود بیست سال پیش از واقعه عاشورا ، در جنگ صِفّین ، کشته شده بود!

 - «عمر بن سعد ، یک میلیون و ششصد هزار نفر از مردم کوفه را به کربلا آورد» ،[۶] در صورتى که در آن زمان ، جمعیت کلّ کوفه ، حدود یکصد هزار نفر بوده است !

 - «امام حسین علیه السلام ، در روز عاشورا ، سیصد هزار نفر را به دست خود ، هلاک گردانید» ،[۷] در صورتى که اگر امام علیه السلام در هر ثانیه ، یک نفر را کُشته باشد ، براى کشتن سیصد هزار نفر ، ۸۳ ساعت و بیست دقیقه ، وقت لازم است!

 - «حضرت ابو الفضل علیه السلام ، روز عاشورا ، ۲۵ هزار نفر را کُشت» ،[۸]

 که با محاسبه‏اى که بدان اشاره شد ، کُشتن این شمار از دشمن ، نزدیک به هفت ساعت ، وقت مى‏خواهد !

 نویسنده گزارش‏هاى یاد شده ، گویا با هدف ایجاد فرصت لازم براى عملیات مورد اشاره ، مدّعى مى‏شود که روز عاشورا ، ۷۲ ساعت طول کشیده است‏[۹]! [۱۰]

 از این دست گزارش‏ها در کتاب‏هایى که با عنوان «منابع ضعیف یا غیر قابل استناد» در صفحات آینده معرّفى مى‏شوند ، فراوان است .[۱۱] البته باید مطالبى را هم که به عنوان «زبانِ حال» از سوى روضه‏خوانان و مرثیه سرایان ، مطرح و به تدریج ، به «زبانِ قال» تبدیل شده و مى‏شود ، به فهرست گزارش‏هاى ضعیف ، افزود !

 بارى ، پاسخگو نبودن پژوهشگران و صاحب‏نظران این عرصه به نیازهاى جدّى جامعه در زمینه تاریخ صحیح و اهداف بلند نهضت حسینى ، سبب شده است که شمار کتاب‏هایى که خصوصاً در عصر حاضر در باره امام حسین علیه السلام تألیف شده‏اند ، به صدها و بلکه هزاران عنوان برسد ، و در عین حال ، کتاب‏هاى مستند و قابل اعتماد در جهت تبیین صحیح تاریخ نهضت حسینى و اهداف و آرمان‏هاى آن ، بسیار اندک باشند . از این رو ، در جامعه امروز ایران - که انقلاب اسلامى آن ، با الهام از نهضت عاشورا به ثمر رسیده و سومین دهه خود را نیز پشت سر گذاشته است - ، بازنگرى و بازنگارى تخصّصى تاریخ عاشورا و پاک سازى آن از مطالب بى‏اساس و موهن ، در جهت محافظت و صیانت از جان‏مایه انقلاب اسلامى ، بسیار ضرورى مى‏نماید و این ، بزرگ‏ترین خدمتى است که مراکز علمى و پژوهشى مى‏توانند به ساحت قدس ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام داشته باشند .

 آرى! دانش‏نامه امام حسین علیه السلام ، گامى متواضعانه در این راه بود ، که پس از سال‏ها پژوهش و تلاش ، با همکارى شمارى از پژوهشگران توانمندِ «پژوهشکده علوم و معارف حدیث» ، در چهارده جلد (متن) ،[۱۲] به سرانجام رسید و در ذى حجه ۱۴۳۰ (آذرماه ۱۳۸۸) ، در دسترس همگان ، بویژه اصحاب تحقیق ، قرار گرفت ؛ امّا با توجّه به این که بخش‏هایى از آن دانش‏نامه - که با شهادت سیّد الشهدا علیه السلام و یاران باوفایش مرتبط بود - ، بیش از سایر بخش‏ها براى آشنایى هر چه بیشتر و عالمانه عموم خوانندگان با تاریخ حماسه کربلا ، کاربرد داشت و از سوى دیگر مى‏توانست دستْ‏مایه‏اى بسیار مناسب براى مبلّغان دینى (بویژه در سفرهاى تبلیغى‏شان) به شمار آید ، بخش‏هاى مورد اشاره ، با عنوان شهادت‏نامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر ، به صورت جداگانه آماده نشر گردید - که اینک پیش روى شماست - .

قدردانى و سپاس‏

در این جا ، از همه پژوهشگران گران‏قدرى که به گونه‏اى در تدوین دانش‏نامه امام حسین علیه السلام و شهادت‏نامه امام حسین علیه السلام سهیم بوده‏اند ، خصوصاً گروه «سیره‏نگارى» پژوهشکده علوم و معارف حدیث و بویژه آقایان سیّد محمود طباطبایى‏نژاد و سیّد روح اللَّه سیّدطبایى - که در مرحله تألیف ، معاونت پژوهش مزبور را به عهده داشته‏اند - ، صمیمانه سپاس‏گزارى مى‏کنم . همچنین از فرهیختگان گران‏مایه آقایان : عبد الهادى مسعودى ، مهدى مهریزى ، محمّد مرادى و محمّد خُنَیفِرزاده - که ترجمه دانش‏نامه امام حسین علیه السلام به قلم شیواى ایشان است - ، قدردانى و تشکّر مى‏نمایم و براى همه آنان ، از خداوند منّان ، پاداشى درخور فضلش ، مسئلت دارم .

 اللّهم ارزُقنا شَفاعَةَ الحسینِ علیه السلام یَومَ الورودِ و ثَبِّت لَنا قَدَمَ صِدقٍ عندَک مَعَ الحسینِ و أصحابِ الحسینِ الّذینَ بَذَلوا مُهَجَهُم دونَ الحسین علیه السلام .

 محمّد محمّدى رى‏شهرى‏

 ۱۷ مرداد ۱۳۸۹

 ۲۷ شعبان ۱۴۳۱

در باره این کتاب‏

براى آشنایى بیشتر خوانندگان محترم با ساختار و چگونگى تدوین این شهادت‏نامه ،[۱۳] یادآور مى‏شود که : دانش‏نامه امام حسین علیه السلام ، از پانزده بخش (در حجم بیش از ۶۶۰۰ صفحه) ، تشکیل شده است که فهرست اجمالى آنها ، عبارت است از :

 درآمد : کتاب‏شناسى ، اهداف عاشورا ، عزادارى و ...

 یک : زندگى خانوادگى سیّد الشهدا علیه السلام‏

 دو : فضیلت‏ها و ویژگى‏هاى امام حسین علیه السلام‏

 سه : دلایل امامت امام حسین علیه السلام و فرزندانش‏

 چهار : امام حسین علیه السلام پس از پیامبر صلى اللَّه علیه و آله ، تا شهادت پدر

 پنج : امام حسین علیه السلام پس از شهادت پدر ، تا قیام عاشورا

 شش : پیشگویى درباره شهادت امام حسین علیه السلام‏

 هفت : از مدینه تا ورود به کربلا

 هشت : از ورود به کربلا تا شهادت‏

 نه : وقایع پس از شهادت‏

 ده : بازتاب شهادت امام علیه السلام و فرجام دشمنان ایشان‏

 یازده : عزادارى و گریه براى امام حسین علیه السلام‏

 دوازده : نمونه مرثیه‏هاى سروده شده در سوک ایشان در طول تاریخ‏

 سیزده : زیارت امام حسین علیه السلام‏

 چهارده : مزار امام حسین علیه السلام‏

 پانزده : حکمت‏نامه امام حسین علیه السلام .

 شهادت‏نامه امام حسین علیه السلام بر پایه منابع معتبر (کتاب حاضر) ، متن کامل بخش‏هاى ششم تا یازدهم دانش‏نامه یاد شده و منتخبى از «درآمد» و بخش یکم و نیز دو قطعه کوچک از بخش‏هاى نهم و سیزدهم آن را ، در مجموع در حجمى نزدیک به ۲۵۰۰ صفحه ، در خود دارد .

 در واقع ، کتاب حاضر ، در بر دارنده تمامى بخش‏هاى مرتبط با حماسه کربلا از دانش‏نامه یاد شده است‏[۱۴] که جهت آگاهى عموم علاقه‏مندان واهل مطالعه و تحقیق ، بویژه خُطَبا و حماسه‏سرایان کربلا ، گزینش و بازْتدوین شده است .

 گفتنى است که انتخاب واژه «معتبر» در عنوان این کتاب ، بدان جهت است که در تدوین دانش‏نامه امام حسین علیه السلام ، کوشیده‏ایم متن آن ، در همه بخش‏ها ، از منابع حدیثى و تاریخى معتبر و قابل استناد، گزینش گردد. بر این پایه، تکیه‏گاه اصلى تدوین دانش‏نامه (وهمه آثار برگرفته از آن) ،[۱۵] در درجه نخست، منابعى هستند که تا قرن پنجم هجرى نگارش یافته‏اند، و در مراتب بعد، منابع تألیف شده تا قرن هفتم هجرى ، و پس از آن، آثارِ تألیف شده تا قرن نهم.

 بدین ترتیب ، در کتاب حاضر ، مقتل‏نگارى‏هاى قرن دهم هجرى به بعد، به دلایلى که در «کتاب‏شناسى تاریخ عاشورا و عزادارى» بدانها اشاره مى‏شود،[۱۶] مورد استناد نیستند، جز با هدف نقد (یا اهدافى مانند آن)، که در این صورت، به معتبر نبودن گزارش، اشاره خواهد شد.

 البته توجّه به این نکته ضرورى است که در پژوهش‏هاى تاریخى، سختگیرى‏هایى که در باره روایات فقهى وجود دارد، معمول نیست؛ بلکه بیشتر، چگونگى گزارش و استوارى یا نااستوارى متن، مورد توجّه است و براى رسیدن به حقیقت، باید از قرائن مختلف، بهره گرفت.

 بر این اساس، در جمع‏آورى گزارش‏ها و گزینش آنها، افزون بر تلاش براى مستند کردن آنها به منابع معتبر، اصلى‏ترین معیار را «نقد متن» قرار داده‏ایم و کوشیده‏ایم تا از راه تأیید مضمون گزارش‏ها با قرائن عقلى و نقلى، براى پژوهشگر، نوعى اطمینان به گزارش، حاصل شود. از این رو، احادیث مُنکَر را نیاورده‏ایم، گرچه در منابع معتبر آمده باشند، و اگر در موارد خاصّى، گزارش غیر معتبرى را عرضه کرده‏ایم، چرایىِ آن را توضیح داده‏ایم .

 گزارش اجمالى بخش‏هاى مختلف کتاب حاضر ، از این قرار است :

بخش یکم : از مهم‏ترین مباحث مربوط به حماسه عاشورا

در بخش نخست این کتاب ، تحلیل‏ها و مقالاتِ تفصیلىِ پراکنده در دانش‏نامه امام حسین علیه السلام که با موضوع کتاب شهادت‏نامه تناسب بیشترى داشته‏اند ، در کنار هم گردآورى و البته اندکى تلخیص شده‏اند .

بخش دوم : زندگى خانوادگى سیّد الشهدا علیه السلام‏

براى آشنایى اجمالى خوانندگان با زندگى و احوال شخصى ابا عبد اللَّه الحسین علیه السلام گزیده‏اى از بخش یکم دانش‏نامه در باره چگونگى تولّد ، نام‏گذارى ، ویژگى‏هاى ظاهرى ، چگونگى پرورش ، همسران و شمارِ فرزندان امام حسین علیه السلام ، در شش فصل ، ارائه شده است .

بخش سوم : پیشگویى در باره شهادت امام حسین علیه السلام‏

در این بخش ، خبرهاى آسمانىِ رسیده در باره شهادت امام حسین علیه السلام ، و پیشگویى‏هاى پیامبر خدا صلى اللَّه علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام و دیگر پیشوایان و بزرگان در باره شهادت امام حسین علیه السلام ، در قالبى نظام‏یافته ارائه شده است . به علاوه ، قطعیّت صدور این دسته از روایات ، مورد تأکید قرار گرفته و توضیح داده شده که مقدَّر بودن شهادت امام حسین علیه السلام و پیشگویى آن ، منافاتى با اراده و اختیار او ندارد .

بخش چهارم : خروج امام حسین علیه السلام از مدینه ، تا ورود به کربلا

در این بخش ، رخدادهاى مهمّى مانند : امتناع امام علیه السلام از بیعت با یزید ، خروج امام علیه السلام از مدینه ، فعّالیت‏هاى ایشان در مکّه ، اعزام مسلم علیه السلام به عنوان نماینده خود به کوفه ، حوادث کوفه و شهادت مُسلم و جمعى دیگر از یاران امام علیه السلام و نیز زندانى شدن شمارى دیگر از آنان ، پیشنهادهاى مختلف به امام علیه السلام مبنى بر نرفتن به کوفه ، حرکت امام علیه السلام به سوى کربلا و حوادث مسیر مکّه تا کربلا ، گزارش شده است .

بخش پنجم : از رسیدن امام حسین علیه السلام به کربلا تا شهادت ایشان‏

در این بخش ، متون مربوط به حادثه جان‏گداز عاشورا ، از آغاز ورود امام حسین علیه السلام به کربلا تا شهادت یاران ، فرزندان ، برادران ، برادرزادگان ، خواهرزادگان و عموزادگان ایشان و سرانجام، شهادت خودِ امام علیه السلام ، به تفصیل ، گزارش شده است .

بخش ششم : وقایع پس از شهادت امام حسین علیه السلام‏

در بخش پنجم ، حوادثى که پس از شهادت امام حسین علیه السلام به وقوع پیوست ، پدیده‏هاى خارق العاده‏اى که در منابع معتبر گزارش شده‏اند ، چگونگى دفن شهدا ، سرنوشت سرهاى مقدّس شهدا و کراماتى که از سر مقدّس سیّد الشهدا علیه السلام دیده شد ، حوادث مربوط به حرکت خاندان ابا عبداللَّه علیه السلام از کربلا به کوفه و از کوفه تا شام و بازگشت آنها از شام به مدینه ، ارائه مى‏شود .

بخش هفتم: بازتاب شهادت‏امام‏حسین علیه السلام و فرجام کسانى که در کشتن‏او و یارانش نقش داشتند

در این بخش ، متن گزارش‏هاى مربوط به بازتاب شهادت سیّد الشهدا و یارانش در میان قاتلان آنها و خانواده‏هاى قاتلان و نیز در میان شخصیت‏هاى برجسته آن روز جهان اسلام و در جامعه عراق و حجاز ، مطرح مى‏گردد و در ادامه ، سرنوشت شوم کسانى که در این حادثه نقش داشتند و نیز مردمى که از یارى کردن امام علیه السلام سر باز زدند ، تبیین شده است .

بخش هشتم : عزادارى و گریه براى امام حسین علیه السلام‏

در این بخش - که بخش پایانى کتاب است - ، احادیث متعددى در سفارش به عزادارى ، مصیبت‏خوانى و گریستن و گریاندن براى سالار شهیدان و معرّفى نخستین عزاداران امام علیه السلام پس از واقعه کربلا ، اهمّیت ویژه روز عاشورا و آداب این روز و نیز سوگمندى جهان آفرینش در مصیبت‏هاى سالار شهیدان ، گزارش شده است .

 این بخش ، با دو زیارت منسوب به ناحیه مقدسه (امام مهدى علیه السلام) پایان مى‏یابد .

 گفتنى است که نقشه‏هاى مربوط به قیام عاشورا نیز در پایان کتاب ، قرار گرفته‏اند .[۱۷]